Nastanak imena i naselja
Prema nekim mišljenjima, Kladovo svoje ime duguje keltskoj reci za groblje kladiff, buduci da je bukvalno zasejano poslednjim ljudskim staništima. Po drugima ono vodi poreklo od reci klad – naprava za utamnicenje ljudi , u širokoj primeni u ovdašnjem zatvoru, na cije tragove nailazimo u opisu stare crkve Svetog Georgija iz 1735. godine.
Veruje se da ime grada potice iz reci kladenac, jer Kladovo obiluje izvorima ili iz reci klada, od posecenih šuma, pri cemu se prigovara da su takve sece kasnijeg datuma u odnosu na prve pisane pomene imena grada.
Kladovo se ubraja u starije gradove u Podunavlju, a nastanak naselja se vezuje za vojno civilni logor koji su podigli rimljani na granici, poznat pod imenom Zanes. Kada je logor razoren, Sloveni su na njegovim temeljima podigli svoje naselje Novi Grad. Izgradnjom turske tvrdjave Fetislam, Novi Grad sve više gubi slovenski karakter.
Pod današnjim imenom, Kladovo se prvi put pominje u jednom austrijskom vojnom dokumentu u kome je zabeležen napad hajduka iz Vlaške na grad 1596. godine. Medu najstarijim i najvrednijim pisanim podacima je opis grada koji je u svom putopisu zabeležio, prilikom boravka u Kladovu, turski geograf i putopisac Evlija Celebija.
Naselje sa istim imenom postoji severno od Moskve, u blizini Rjabinskog jezera i veruje se da su ga osnovali iseljenici iz srpskog Kladova u XVlll veku. Isto ime nosi predgradje Berlina, za koje se smatra da je bilo stanište lužickih Srba.
Kladovo se nalazi u lepom i pitomom kraju uz Dunav, kojim pruža izvanredne mogucnosti za razvoj mnogih privrednih i drugih delatnosti. Pracovek iz Lepenskog vira na obalama Dunava još je pre više hiljada godina osetio prednosti života pored reke i tu oformio svoje prvo naselje. Normalno, bavio se prevashodno ribolovom, lovom, a potom zemljoradnjom i stocarstvom.
Dunav je vekovima vodio borbu da sidje u Crno more i uspeo je da je dobije, probijajuci najlepšu klisuru u Evropi. Mali i Veliki kazan su delo prirode pred kojim zastaje dah, koji su lepi i u zimskoj belini, prelepi u prolecnom zelenilu, a najlepši kada priroda svojom veštinom oboji obale velike reke u hiljadu boja jeseni. Razigranost boja oslikava se na mirnoj površini, dok alasi camcima paraju mir jesenjih voda. Sve ovo je veliki slikar priroda ponudio kao gotovu turisticku atrakciju svim gostima, da ovekovece dar prirode u svojoj duši.
Razvoj Kladova od početka XV veka do današnjih dana
Današnje Kladovo podignuto je na mestu gde je nekada bilo praistorijsko naselje, a zatim i antički grad Zanes. Na mesto antičkog Zanesa zasnovan je početkom srednjeg veka Novi grad, koji su porušili Mađari 1502. godine.
Međutim, Novi grad se ponovo podiže 1524. godine. Posle razaranja današnjeg Turn – Severina, po zapovesti sultana Sulejmana Veličanstvenog, komandant turske vojske Bali – beg, u cilju daljeg ratovanja sa Ugarskom, podiže znatno jače utvrđenje i daje mu novo ime u slavu svoje vere: Fethi Islam (Fetislam). Nova tvrđava Fetislam sagrđena je na ranijim temeljima, pod kojima je nekada bio i antički grad Zanes.
Evo i najstarijeg opisa grada Fetislama i Kladova, koji nam daje veliki turski putopisac Evlija Čelebi, koji je obišao ovaj grad 1666. godine:
«Podigao ga je Gazi Bali – beg (poznati akindžijski komandant Bali – beg Malkočević), jedan od komandanata Mehmeta II Osvajača (1451 – 1481.). To je ugledan kadiluk sa rangom kadiluka od sto pedeset akči na teritoriji vidinskog sandžaka u budimskom ejaletu. U nahiji ovog kadiluka ima sto sedamdeset sela. Tu se nalazi predstavnik spahija Porte, serdar janičara, gradski dizdar sa tri stotine članova gradske posade, tržni nadzornik, baždar, poverenik za ribarstvo i poverenik za harač.
Tvrđava se nalazi na jednom uzvišenju na obali Dunava. Građena je u obliku četvorougaonika i snabdevena je sa dvanaest jakih i visokih kula, koje su građene od tvrdog materijala, a pokrivene su daskom. Tvrđava ima dvostruke zidove, opkop i jednu demir kapiju koja je okrenuta prema jugoistoku. U kuli, iznad kapije, nalazi se Sulejman – hanova džamija sa minaretom zidanim od cigle i kuća dizdara. Opseg tvrđave iznosi hiljadu i stotinu koraka. To je malena i jaka kamena tvrđava građena isto tako tvrdo kao da je gradio Šedad. U Dolma – palanci, koja se nalazi na Dunavu, kuće su trošne i u njima ne stanuje niko. Sa dunavske strane nalazi se trostruki gradski bedem. Tu stoje topovi kojima nema revnih. Municija i oružje su takođe savršeni. Pred gradskom kapijom nalazi se musala i mejtaš.
Na jugoistočnoj strani grada nalazi se spoljna varoš u kojoj postoje samo četri muslimanske bogomolje i četri stotine prostranih kuća, prizemnih i na sprat; građene su od tvrdog materijala. Neke su pokrivene daskom, a većina crvenom ćeramidom. Okružen su vinogradima i baštama. Najbolje su kuće Mustafa – age Čaluka i Osman – paše Čaluka, sa velikim porta kapijama.
U čaršiji ima jedan lep i prijatan haman sa dobrim zrakom i jedan han u kome borave bogati trgovci; zatim postoje dve medrese učenih ljudi, dve derviške tekije i pet osnovnih škola. Na obali Dunava nalazi se pedesetak dućana u kojima se izrađuje i prodaje municija, zatim pedeset ribarnica, jer su svi stanovnici bogati trgovci ribom. Veliki su ljubitelji stranaca i prijatelji sirotinje; to su darežljivi ljudi, ugodnici božji.
Budući da je klima vrlo prijatna i umerena, mladići i devojke su vrlo naklonjeni ljubavi; to je posledica uticaja vode Dunava.
Sve stanovništvo govori bošnjački i turski, a znaju i vlaški. Svi nose grimizne kalpake i krajišku odeću. U licu su rumeni i vole da uživaju i da se provode u porodičnom krugu… To su međutim dosta sirovi ljudi; prosvećenih ljudi nema; samo mladići lepo sviraju uz gusle, tambure i frule po čaršiji i trgu. Izvan grada nalaze se bezbroj vinograda i bašta. U ovoj varoši uživao sam tri dana i tri noći i išao u lov sa Osman – pašom Čulakom. Odatle sam se ukrcao u jednu lađu i sa svojim konjima prešao reku Dunav i došao u Vlašku.»
Iako dobro utvrđen, Fetislam pada 1591. godine pod naletom 2.000 hajduka koje je na njega poslao vlaški vojvoda Mihajlo. Pošto je grad razoren i opljačkan, osvajači se povukoše, ali i varoš opuste i ostade razorena, jer su se povukli i hrišćani stanovnici Fetislama, plašeći se turske najezde, do koje je i došlo. Međutim, vlaški vojvoda Mihajlo 1593. godine i po drugi put napada Fetislam. No, tvrđavu ne zauzme, jer su se Turci grčevito držali, ali zato je varoš do temelja razorena. Nova varoš koja će se zatim podići, neće više biti sa leve strane tvrđave, već sa desne strane.
Novi Grad, pominje se pod današnjim imenom Kladovo, za vreme austrijsko – turskog rata 1688 – 1690. godine. Ovo ime javlja se na austrijskoj vojnoj karti iz 1718. godine i održaće se do danas.
U Kladovu se u septembru 1689. godine pojavljuje srbin iz Erdelja Đorđe Branković, koji se izdavao za potomka poslednjeg srpskog despota Đorđa Brankovića. On je već pre prelaska u Kladovo ponudio svoju uslugu Austrijancima, da digne Srbe iz Ugarske protiv Turaka, što su Austrijanci i prihvatili te su mu dali i grofovsku titulu, jer im je to išlo u račun.
Austrijski car Leopold I priznao mu je grofovsku titulu i poreklo od stare dinastije, jer je poverovao da će Branković uspeti da digne narod u Srbiji protiv Turaka.
Branković se u maju 1689. godine pojavio sa 800 naoružanih ljudi kod Oršave, na Dunavu. Srpskom narodu uputio je jedan proglas kojim ga je pozvao da se digne na ustanak. Umesto da posluži kao oruđe austrijskih interesa, Branković je želeo da iskoristi za sebe austrijske uspehe na Balkanu.
U isto vreme, u Timočkoj Krajini, odnosno iz Vidina, dejstvovao je poznati austrijski odmetnik Imre Tekeli, koji se spremao da zauzme Kladovo. To je pobudilo Brankovića da ga preduhitri i uputi Srbima nov proglas, obećavši vaskrs nove srpske države koja će se protezati preko celog Balkana, uključujući i delove koji su preko Save i Dunava, pod Austrijom. Kako je Tekelija krenuo iz Vidina i sve više se približavao Kladovu, to Branković, nemajući drugog izlaza, pobeže natrag u Vlašku, odnosno Oršavu, a u Kladovo stiže princ markgrof Ludvig Badenski, da bi odbranio Kladovo. Pošto je otklonio opasnost od Tekelije, glavnokomandujući austrijskom vojskom, princ Badenski, saznavši pravu istinu, koristi se lukavstvom i pozva k sebi u Kladovo lažnog Brankovića. Kada se ovaj pojavio pred njim, Badenski ga uhapsi, sasluša, a zatim pod straćom uputi u Hermanštat, a caru napisa (7.novembra 1689. godine) sledeće pismo:
«…….Đorđa Brankovića, jedva sam jednom k sebi domamio, i pošto sam našao da ne samo zloupotrebljava diplomu Vašega Veličanstva, nego se pomoću nje izdaje za apsolutnog despota Srbije, Ilirije, Mezije, Bosne, Srema i mnogih drugih provincija, i na tu celj, kao pravni naslednik, pretenduje bez ikakvog okolišenja restituciju ovih zemalja, i pošto je kako od grčkog patrijarha i sveštenika, koji imaju i suviše mnogo upliva u prosta sveta, tako i od nekoliko hiljada ljudi već priznat, i tako već ima veliku partiju uza se, što bi kad bi se dalje mirno ogledalo moglo imati velikih posledica, – to sam bio prinuđen uhvatiti ovog Brankovića i poslati ga odavde preko Oršave i dalje u Hermanštat u zatvor; diplomu pak koju je od V.V. dobio, zadržao sam u kancelariji na čuvanje.»
Branković je posle suđenja, iz Hermanštata poslat u Heb u zatočenje, gde je posle 22 godine i umro, a Turci već 1690. godine postaju opet gospodari Kladova.
No neće proći ni dve decenije, a Kladovo će doći ponovo u austrijske ruke sa ostalom Srbijom, posle velike pobede Evgenija Savojskog nad Turcima 1717. godine. Ali tada Kladovo neće potpasti pod administraciju u Beogradu, već pod administraciju u Temišvaru. Otuda i činjenica da se malo znalo o njemu iz perioda ove nove austrijske vladavine koja je trajala do 1739. godine, kada i Srbija i Kladovo opet dolaze u ruke Turaka. Prema jednom dokumentu it 1718. godine, Kladovo ima 123 kuće.
Kako je u ratnom periodu od 1737 – 1739. godine ceo Ključ bio opustošen i spao svega na jednu trećinu svog ranijeg stanovništva, to su počeli da ove krajeve naglo naseljavaju stanovnici iz južnih delova Srbije, pa i iz Hercegovine i Crne Gore. Tada se priličan bro naselio u Kladovu i okolini. Prilikom povlačenja austrijske vojske iz Krajine, kod Kladova je 1738. godine bio podignut pontonski most na Dunavu.
Posle osvajanja Kladova, Tuci su već 1739. godine, vrše temeljnu rekonstrukciju kladovskog grada Fetislama. O tome svedoči natpis na jednoj ploči od carigradskog mermera na kladovskom gradu, koji u prevodu glasi:
« Pun pravde i dobrodetelji kao more vode, njegovo veličanstvo Mahmud – Han, majdan velikodušja i milosti, pobedonosni i dobromisaoni sultan, čije slavno ime i pobede ispuniše svih devet svodova nebesnih; svevišnji je učinio barjak ovoga sultana pobedonosnim i prinudio neprijatelja vere (đaure) da u njega milosti prose; pomoću svevišnjega Tvorca on je pobedio više gradova, a između ostalih i ovaj raju podoban grad, koji beše rukom poganika mnogo oštećen, no on i njega ukrasi i u njemu mnoge krasne zgrade podiže, a među njima i ovaj divni amam, koji je ugled arhitektonskih dela ispod nebeskoga svoda. I njega napravi ruka najsposobnijega i najsavršenijeg arhitekta. Njegova forma tako lepa i odlična da gledaoca dovodi u čudo. Neka veliki i svemoćni Bog ovoga cara, koji celim svetom upravlja, održi na carskom prestolu u sreći i blagostanju.»
«Ovo sastavi slabomoćni rob Taksin, u spomen ovog novog Mahmudovog Amama 1156 – 1739.»
«Izrezao siromašni rob, Mehmed Refija Čatibović (Ćatib – Zade).»
«Neka ga Bog udostoji svoje milosti.»
Iz ovoga se vidi da je grad Fetislam opravljen godine 1739., pošto su ga Austrijanci predali.
Kladovo je 1784. godine imalo 140 turskih kuća i 50 hrišćanskih, 6 hanova i 5 kafana. Stanovnici su mu bili Turci, Srbi i Vlasi. Iz putopisa austrijskog oficira Pokomija vidimo, dalje, da je gornji deo varoši ograđen novim bedemom sa palisadima, visokim tri hvata. Na bedemima se nalazilo pet kapija za ulazak u varoš, iznad kojih su podignuti čardaci od drveta. Ove kapije su se zatvarale teškim okovanim vratima po zalasku sunca a otvarala po izlasku sunca. U Kladovu ima i jedna sahat kula, jedna zidana džamija i jedan utvrđeni grad sa četri okrugle kule. Posadom gradskom, koja ima 3.000 Turaka, komanduju paša i dva bega.
Kladovo i okolinu pustoši kuga, koja se pojavljuje i besni od 1784. do 1797. godine, a u okolini i do jeseni 1798. godine.
U toku borbi Pazvan – ogloua sa sultanovom vojskom, Kladovo je spaljeno u dva maha i to septembra 1800. i početkom marta 1801. godine, kada je palo u ruke sultanovih trupa, koje potpomaže i vojska vlaškog kneza. Tom prilikom izvršen je pokolj nad turskim i srpskim stanovništvom, koje je bilo verno Pazvan – oglu.
Kada je srpski ustanak 1807. godine zahvatio Timočku krajinu i vojvoda Milenko Stojković iz Poreča zauzeo Ključ, Kladovo je još dugo ostalo u turskim rukama, jer direktan napad na Kladovo nije izvršen.
Godinu dana kasnije, sve do 1810. godine, bilo je nekoliko pokušaja zauzimanja Kladova, ali su se svi završili bez uspeha, pa i sa teškim gubicima ruske i srpske vojske. Tek 2.septembra 1810. godine, posle pada Negotina, a zatim i Brze Palanke, Kladovo Turci predaju ruskoj i srpskoj vojsci bez borbe. Tada je 500 Turaka položilo oružje i tako je grad sa 21 topom došao u srpske ruke. Petar Dobrnjac, komandant srpske vojske pri oslobođenju grada postaje prvi srpski komandant Kladova.
Ali dolazi nesrećna 1813. godina, kada Kladovo bez borbe zauzimaju Turci. Predao ga je Živko Kostantinović, koji je zamenio Petra Dobrnjca na položaju komandanta grada.
Turci, pošto su izmasakrirali stanovništvo, pristupaju obnovi grada i evo zapisa o tome, koji je postavljena na prvu varoš – kapiju, kroz koju se iz varoši Kladova ulazilo u grad:
«Čuvar vere i države, šah, popravi porušen fetislamski grad. Ovaj uzvišeni šah, pobedilac svega sveta, šah sultan Mehmed, Aleksandru je Velikom ravan.»
«Ovaj srećni zapis napisan je u njegovo srećno carevanje, jer je ovim gradom data čvrstoća celom rumelijskom carstvu, i time je izraćena želja svih pravovernih, i na pragu njegovog prestola ne osta ni moja želja neispunjena.»
«Pod senkom ovog cara, grad ovaj bi ukrepljen, i zidine fetislamske dovršiše se i načiniše za ovog cara. Izedin 1235 – 1818.»
Na orospi kapiji, onoj s juga stoji ovaj zapis:
«Sultan Mahmud, čuvar vere i pobedilac, načini ovo; sultan Mahmud obezbedi ovo od neprijatelja; sultan Mahmud načini ovo lepo utvrđenje; sultan Mahmud utvrdi grad Fetislam.
Svu je državu on opasao zidom pravde, i kada je grad Fetislam od svih bio najporušeniji, on je utvrdio njegove zidove onako kao što je njegova vera tvrda.
Ovaj zapis načini Izedin 1235 – 1818.»
Evo i zapisa sa dunavske kapije:
«Neka je prvo staranje: da se sultan, koji se uzvisi nad Aleksandrom i Darijem, održi dokle traje top i puška, i dok svod nebeski postoji, i da ostanu zidovi i bedemi grada Fetislama, koji popravi sultan Mahmud.
Njegovo Veličanstvo sultan Mahmud unapredio je svoju državu, grad ovaj podigao, i sa sviju strana povukao prečagu neprijateljima. Gradske su ove toparnice postale pregrada dušmanima, i neka carski ovaj grad traje dok stoji sistem nebeski. Ized napisa ove stihove gradu 1235 – 1818.»
Borba za oslobođenje Kladova, koju je Miloš poveo, pošto je stabilizovao prilike u Srbiji 1824. godine, trajala je čitavu deceniju. Ustanak u Timočkoj krajini nije doneo oslobođenje Kladovu. Tek 1833. godine dolazi do oslobođenja Kladova, kada su Ključ i Krajina, priključeni Miloševoj Srbiji. Ali to je bilo samo oslobođenje varoši Kladova, dok je grad Fetislam, koji su Srbi tada nazivali «Svetislav», pretendujući na njega, oslobođen je tek 26. aprila 1867. godine, kada su sva utvrđenja u Srbiji predata u srpske ruke. Iz jednog opisa onog vremena, vidimo da kladovski grad zahvata površinu od pet hektara i ima poligonalni oblik. Oko njega se nalazi rov širok 20 – 30 metara. Na gradu su tri kapije. Kroz jednu se izlazi na Dunav, a dve se nalaze prema jugoistoku i zapadu. Na gradskim bedemima, prema Dunavu, nalaze se utvrđene topovske kule. U sredini Fetislama nalazi se manje utvrđenje Gradac i dobro očuvane zgrade bivših kasarni i konjušnica. Sačuvana je i barutana, kao i skladište municije i oružja.
U prvom i drugom svetskom ratu Kladovo deli sudbinu ostalih srpskih gradova. Taj grad je prva meta napada u oba ova rata. U drugom svetskom ratu, on je prvi oslobođeni grad Jugoslavije od sovjetske armije koja kod Kladova 6. septembra i 6. oktobra 1944. godine forsira Dunav i bez ikakvog gubitka zauzima Ključ.
Do izgradnje Hidroenergetskog sistema Đerdap, mala varošica Kladovo iako privredni i administrativni centar Ključa, vekovima je samo vegetirala na vratima Đerdapa, primajući i otpremajući vojsku i lađare koji su životno vezani za Đerdap.
Danas je Kladovo savremeni gradić sa oko 10.000 stanovnika, stecište turista koji su došli da vide jednu od najvećih hidroelektrana sveta, najveličanstveniju klisuru Đerdap i mnogobrojna arheološka praistorijska, antička i srednjevekovna nalazišta.